پیوند مغز استخوان: نگاهی جامع به فرآیند و تأثیرات آن

پیوند مغز استخوان یکی از درمان‌های موثر و حیاتی برای بیمارانی است که با مشکلات جدی در سیستم خونی و ایمنی خود مواجه هستند. این روش با استفاده از سلول‌ های بنیادی سالم، فرصتی دوباره برای بازسازی مغز استخوان و بهبود عملکرد بدن فراهم می‌کند. اگرچه فرآیند پیچیده و چالش‌ برانگیزی است، اما با پیشرفت‌ های پزشکی، موفقیت آن روز به روز بیشتر شده و زندگی بسیاری از بیماران را دگرگون کرده است. شناخت دقیق این روش و مراحل آن می‌تواند به درک بهتر و آمادگی بیشتر بیماران کمک کند.

مغز استخوان چیست و چه نقشی در بدن دارد؟

مغز استخوان یک بافت نرم و اسفنجی است که در داخل استخوان‌ها قرار دارد و وظیفه اصلی آن تولید و ذخیره سلول‌ های خونی بدن است. در این بافت، سلول‌ های بنیادی وجود دارند که منشأ تولید سایر سلول‌ های خونی هستند. مهم‌ترین نوع این سلول‌ها، سلول بنیادی پرتوان است که دو ویژگی مهم دارد:

• بازسازی: قابلیت تولید سلول‌های مشابه خودش را دارد.
• تمایز: می‌تواند به انواع مختلف سلول‌های خونی بالغ تبدیل شود.

در پیوند مغز استخوان، از این سلول‌های بنیادی استفاده می‌شود تا مغز استخوان آسیب‌ دیده بیمار جایگزین و سیستم خونی او دوباره ساخته شود.

پیوند مغز استخوان چیست و در چه مواردی انجام می‌شود؟

پیوند سلول‌های بنیادی روشی درمانی است که در آن سلول‌ های بنیادی آسیب‌ دیده، معیوب یا سرطانی با سلول‌های سالم جایگزین می‌شوند. این سلول‌ های بنیادی می‌توانند از منابع مختلفی تأمین شوند؛ از جمله خون محیطی، مغز استخوان یا خون بند ناف. امروزه بیشتر پزشکان از سلول‌های بنیادی موجود در خون محیطی بهره می‌برند، چرا که دسترسی به آن‌ها آسان‌تر است.
سلول‌های بنیادی به دلیل قابلیت تبدیل به انواع سلول‌های تخصصی بدن، نقش حیاتی در بازسازی و ترمیم دارند و همین ویژگی باعث شده که از آن‌ها در درمان بیماری‌های مختلف بهره گرفته شود.

چه بیماری‌ هایی با پیوند مغز استخوان درمان می‌شوند؟

در ادامه با مهم‌ترین بیماری‌هایی که می‌توان از این روش برای آن‌ها استفاده کرد آشنا می‌شوید:

1. انواع سرطان خون:

پیوند مغز استخوان یکی از روش‌های اصلی درمان برخی از سرطان‌های خونی است، از جمله:
• مولتیپل میلوما
• لنفوم هوچکین و غیر هوچکین
• لوسمی میلوئیدی حاد (AML)
• لوسمی لنفوبلاستیک حاد (ALL)
• سندرم میلودیسپلاستیک
• لوسمی میلوئیدی مزمن (CML) و لوسمی لنفوسیتی مزمن (CLL)
• میلوفیبروز و پلی‌سیتمی ورا

بیشتر بخوانید: انواع سرطان خون

2. بیماری‌ های خونی غیرسرطانی:

برخی اختلالات خونی می‌توانند عملکرد طبیعی سلول‌های خونی را مختل کنند. در این موارد، پیوند سلول‌های بنیادی می‌تواند به عنوان یک راه‌حل درمانی مؤثر مطرح شود. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• کم‌خونی آپلاستیک
• کم‌خونی داسی‌شکل
• تالاسمی
• نقص ایمنی مرکب شدید

3. سایر شرایط خاص:

در برخی موارد نادر، پیوند سلول‌های بنیادی برای بیماری‌هایی که چندان رایج نیستند نیز انجام می‌شود، از جمله:
• بیماری ام‌ اس (مولتیپل اسکلروزیس) از نوع عودکننده و بهبودیابنده
• تومورهای مقاوم بیضه که پس از شیمی‌درمانی عود کرده‌اند

انواع روش‌ های تهیه سلول‌ های بنیادی

برای انجام پیوند مغز استخوان، سلول‌های بنیادی باید از منبعی سالم تهیه شوند. این منبع می‌تواند خود فرد بیمار باشد یا فردی دیگر که از نظر ژنتیکی با او سازگاری دارد. در ادامه با انواع روش‌های تهیه سلول‌های بنیادی آشنا می‌شوید:

1. پیوند اتولوگ (Autologous):

در این روش، سلول‌های بنیادی از خود بیمار گرفته می‌شود. پیش از شروع درمان‌هایی مانند شیمی‌ درمانی یا پرتودرمانی، این سلول‌ها از بدن خارج، ذخیره و منجمد می‌شوند. پس از پایان درمان، دوباره به بدن بیمار تزریق می‌گردند تا فرآیند بازسازی مغز استخوان آغاز شود. این نوع پیوند خطر رد پیوند یا عفونت کمتری دارد چون سلول‌ها از بدن خود فرد گرفته شده‌اند.

2. پیوند آلوژنیک (Allogeneic):

در این نوع پیوند، سلول‌ های بنیادی از فرد دیگری دریافت می‌شود. بهترین گزینه‌ها معمولاً خواهر یا برادر بیمار هستند، زیرا احتمال بیشتری برای سازگاری ژنتیکی دارند. با این حال، گاهی افراد غیرخویشاوند هم ممکن است اهداکننده مناسبی باشند. برای تعیین سازگاری، آزمایشی به نام HLA (آنتی‌ ژن لکوسیتی انسانی) انجام می‌شود.

3. پیوند سینژنیک (Syngeneic):

این نوع پیوند بسیار خاص است و فقط در صورتی انجام می‌شود که بیمار یک دوقلوی همسان داشته باشد. به دلیل شباهت کامل ژنتیکی بین دوقلوهای همسان، خطر رد پیوند تقریباً صفر است و این روش یکی از ایمن‌ترین گزینه‌ها به‌شمار می‌رود.

4. پیوند با سلول‌های بنیادی خون بند ناف:

خون بند ناف نوزاد که بعد از تولد جمع‌آوری می‌شود، منبع ارزشمندی از سلول‌های بنیادی است. این سلول‌ها می‌توانند ذخیره یا اهدا شوند و در برخی پیوندها، به‌ویژه برای کودکان یا بزرگسالان با جثه کوچک، مورد استفاده قرار می‌گیرند. خون بند ناف به دلیل نابالغ بودن سلول‌ها، انعطاف‌پذیری بالاتری دارد و احتمال بروز عوارض پیوند نیز کمتر است.

بیشتر بخوانید: چگونه با ورزش از سرطان پیشگیری کنیم؟!

روش‌های مختلف پیوند سلول‌های بنیادی

1. پیوند پشت به پشت (Tandem Transplant):در این روش، بیمار دو دوره شیمی‌ درمانی و دو پیوند سلول‌های بنیادی جداگانه دریافت می‌کند که معمولاً با فاصله حدود ۶ ماه از هم انجام می‌شوند. این تکنیک به‌خصوص برای بیمارانی که به درمان‌ های استاندارد پاسخ کافی نمی‌دهند، گزینه مؤثری است و می‌تواند احتمال موفقیت درمان را افزایش دهد.
2. مینی پیوند یا پیوند غیر میلواُبلیتِیو (Non-Myeloablative Transplant):در این نوع پیوند، از دوزهای پایین‌ تر شیمی‌ درمانی و پرتودرمانی استفاده می‌شود که باعث تخریب کامل مغز استخوان نمی‌شود و ممکن است برخی سلول‌ های سرطانی باقی بمانند. اما پس از پیوند، سلول‌های بنیادی اهدایی در مغز استخوان فعال شده و سیستم ایمنی جدیدی شکل می‌گیرد که قادر است سلول‌ های سرطانی باقی‌مانده را شناسایی و نابود کند.
مینی پیوند معمولاً برای بیمارانی توصیه می‌شود که نمی‌توانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی شدید را تحمل کنند و نسبت به روش‌های استاندارد عوارض کمتری دارد.

مراحل انجام پیوند مغز استخوان چگونه است؟

پیوند سلول‌های بنیادی شامل چند مرحله مهم و تخصصی است که با دقت انجام می‌شود:

1. جمع‌آوری سلول‌های بنیادی

بسته به منبع، سلول‌های بنیادی یا از خون محیطی یا از مغز استخوان استخراج می‌شوند:

جمع‌آوری از خون محیطی:

برای افزایش تعداد سلول‌های بنیادی در خون، چند روز قبل از جمع‌آوری، داروهای فاکتور رشد به اهداکننده تزریق می‌شود که ممکن است با درد استخوانی موقتی همراه باشد. سپس با استفاده از یک دستگاه خاص، خون اهداکننده گرفته شده، سلول‌های بنیادی جدا و خون باقی‌مانده به بدن بازگردانده می‌شود. این فرآیند چند ساعت طول می‌کشد و ممکن است چند روز تکرار شود. پس از جمع‌آوری، سلول‌ها فریز و ذخیره می‌شوند.

جمع‌آوری از مغز استخوان:

این روش در اتاق عمل و با بیهوشی انجام می‌شود. پزشک با استفاده از سوزن مخصوص، مغز استخوان را از استخوان لگن یا ران استخراج می‌کند. این مرحله حدود ۱ تا ۲ ساعت زمان می‌برد و ممکن است با درد یا کبودی موضعی همراه باشد که معمولاً بعد از چند روز برطرف می‌شود.

2. آماده‌سازی بدن بیمار با شیمی‌ درمانی و پرتودرمانی

قبل از پیوند، بیمار تحت دوزهای بالا از شیمی‌ درمانی، پرتودرمانی یا ترکیبی از آن‌ها قرار می‌گیرد تا سلول‌ های سرطانی یا غیرطبیعی کاملاً از بین بروند. این درمان ممکن است باعث کاهش سلول‌های سالم مغز استخوان شود و عوارضی مثل تهوع، استفراغ و زخم دهان ایجاد کند. به دلیل کاهش سیستم ایمنی و خطر بالای عفونت، بیمار معمولاً در محیطی ایزوله (بیمارستان یا خانه) تحت مراقبت ویژه قرار می‌گیرد و داروهای محافظتی و تقویتی دریافت می‌کند تا زمانی که مغز استخوان جدید شروع به فعالیت کند.

بیشتر بخوانید: راز تغذیه در درمان سرطان؛ چه بخوریم و چه نخوریم؟

عوارض پیوند مغز استخوان برای اهداکننده

1. اگر سلول‌ها از مغز استخوان گرفته شود: ممکن است عوارض بیهوشی، درد و سختی در راه رفتن برای چند روز وجود داشته باشد.
2. اگر سلول‌ها از خون محیطی جمع‌آوری شود: داروهای افزایش‌ دهنده سلول‌ های بنیادی می‌توانند باعث حالت تهوع، خستگی، سردرد و استفراغ شوند.

عوارض پیوند برای گیرنده

• افزایش خطر عفونت‌ های باکتریایی، ویروسی و قارچی
• کاهش تعداد پلاکت‌ها (خونریزی آسان و غیرقابل کنترل)
• کم‌خونی به دلیل کاهش گلبول‌های قرمز
• مشکلات تنفسی و ناراحتی‌ های ریه
• آسیب به اندام‌ هایی مانند کبد و قلب
• احتمال رد شدن یا شکست پیوند
• نیاز به داروهای سرکوب‌ کننده سیستم ایمنی

خطرات پیوند سلول‌های بنیادی

1. عوارض ناشی از شیمی‌ درمانی و پرتودرمانی:

این درمان‌ها که قبل از پیوند انجام می‌شوند، باعث از بین رفتن سلول‌های مغز استخوان شده و بدن را در مقابل عفونت‌ها و خونریزی‌های شدید حساس می‌کنند. حتی یک سرماخوردگی ساده می‌تواند خطرناک باشد.
عوارض کوتاه‌مدت شامل حالت تهوع، خستگی، ریزش مو و زخم‌های دهانی است. همچنین ممکن است عوارض بلندمدتی مثل ناباروری، آسیب به اندام‌ها یا افزایش احتمال سرطان‌های جدید به وجود آید.

۲. بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD):

در پیوند آلوژنیک، سلول‌های اهدایی ممکن است به اشتباه به سلول‌های سالم بدن حمله کنند. این بیماری می‌تواند آسیب جدی به پوست، کبد، روده و دیگر اندام‌ها وارد کند. برای جلوگیری از این وضعیت، بیمار باید داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مصرف کند.

۳. رد شدن پیوند:

امکان دارد پیوند موفقیت‌آمیز نباشد و سلول‌های بنیادی جدید توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی و نابود شوند یا در مغز استخوان مستقر نشوند.

نشانه‌های رد شدن پیوند مغز استخوان

رد پیوند ممکن است در هر زمانی بعد از پیوند رخ دهد و به دو صورت بروز کند:

1. رد حاد: معمولاً در ماه‌های اول و با تأثیر بر پوست، کبد و دستگاه گوارش همراه است.
2. رد مزمن: ممکن است دیرتر ظاهر شود و چندین اندام را درگیر کند.

علائم رد شدن حاد:

• تورم و حساسیت پوست
• زردی پوست و چشم‌ها (یرقان) ناشی از آسیب کبدی
• اسهال شدید یا درد و گرفتگی شکم
• حالت تهوع و استفراغ
• تب و احساس ضعف عمومی

علائم رد مزمن پیوند:

• درد مفاصل و عضلات
• تنگی نفس و سرفه مداوم
• خشکی چشم و مشکلات بینایی
• مشکلات پوستی مثل زخم یا سفتی پوست
• زردی پوست و سفیدی چشم
• خشکی و زخم‌های دهانی
• اسهال، حالت تهوع و استفراغ

اگر این علائم دیده شوند، بیمار باید سریعاً تحت مراقبت پزشکی قرار گیرد.

سخن نهایی

پیوند مغز استخوان یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های درمانی برای بیماری‌های خونی و برخی انواع سرطان است که زندگی بسیاری از بیماران را نجات می‌دهد. هرچند این فرآیند همراه با چالش‌ها و عوارض خاصی است، اما با مراقبت دقیق قبل و بعد از پیوند، رعایت دستورات پزشکی و پیگیری درمان‌های لازم، می‌توان احتمال موفقیت و بهبودی کامل را به طرز چشمگیری افزایش داد.
حفظ سبک زندگی سالم و حمایت مستمر خانواده و تیم درمان، نقش بسیار مهمی در این مسیر دشوار دارد. با وجود سختی‌ها، امید و تلاش برای بازگشت به زندگی طبیعی، کلید اصلی عبور از این مرحله حساس است.